Hukukumuza ve kanunlarımıza göre Türk vatandaşlığının kazanılması iki şekilde gerçekleşir. Bunlardan ilki doğum ile olup yani soybağıyla ya da doğum yeri ile vatandaşlığın kazanılmasıdır. İkincisi ise Türk vatandaşlığının sonradan kazanılmasına ilişkindir. Türk vatandaşlığının sonradan kazanılması ise yetkili makam kararı ve Türk vatandaşlığını seçme hakkı olarak iki ana başlıkta incelenebilir. Yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığının kazanılmasında en çok evlenme ile vatandaşlığın kazanılması örneklerini görüyoruz.

Türk vatandaşlığının evlenme ile kazanılması için gerekli şartlar Türk Vatandaşlığı Kanunu’nun 16. Maddesinde sayılmıştır. Bunlar ; aile birliği içinde yaşama, evlilik birliği ile bağdaşmayacak faaliyette bulunmama ve milli güvenlik ve kamu düzeni bakımdan engel teşkil edecek hali bulunmama şartlarıdır.  Ayrıca yalnızca bu şartları sağlamak yeterli değildir, evliliğin üç yıldan beri devam ediyor olması gerekmektedir. Buraya kadar evlenme yolu ile Türk vatandaşlığının nasıl kazanılacağından bahsettik. Evlenme yolu ile Türk vatandaşlığı kazanan bir kişi evliliği bittiğinde ya da evliliği devam etse bile farklı sebeplerden dolayı Türk vatandaşı olarak kalmak istemeyebilir. Türk vatandaşı olarak kalmak istemeyen kişi her Türk vatandaşı gibi ‘çıkma yoluyla’ veya ‘kaybettirme kararı’ ile Türk vatandaşlığını kaybedebilir. Vatandaşlığı evlenme yolu ile kazanan kişiye ilişkin özel bir vatandaşlık kaybetme hali yoktur. Her Türk vatandaşı için öngörülen yollarla vatandaşlığını değiştirebilir. Anayasa da vatandaşlığın ‘ancak kanunda belirtilen hallerde’ kaybedileceği hükmü yer almaktadır (m.66/3). Vatandaşlığın kayıp hallerinden biri, kişinin kendi iradesiyle Türk vatandaşlığından çıkmak istemesidir. Vatandaşlıktan çıkmanın şartları Vatandaşlık Kanunu m.25’de gösterilmiştir. Bu şartları taşıyan kişi vatandaşlığını değiştirebilecektir ve devlet keyfi olarak bu hakkı engelleyemez.

• ÇIKMA YOLU İLE VATANDAŞLIĞIN KAYBI

Vatandaşlık Kanunu m.25’e göre ;

(1) Türk vatandaşlığından çıkmak için izin isteyen kişilere aşağıdaki şartları taşımaları halinde Bakanlıkça çıkma izni veya çıkma belgesi verilebilir.

1. a) Ergin ve ayırt etme gücüne sahip olmak.
2. b) Yabancı bir devlet vatandaşlığını kazanmış olmak veya kazanacağına ilişkin inandırıcı belirtiler bulunmak.
3. c) Herhangi bir suç veya askerlik hizmeti nedeniyle aranan kişilerden olmamak.

ç) Hakkında herhangi bir mali ve cezai tahdit bulunmamak.

Çıkma; sadece yabancı bir devlet vatandaşlığına sahip olmak maksadıyla Türk vatandaşlığını terk etmek isteyen kişiye tanınmış bir kanuni imkandır.

Kanun maddesinde de açıkça yer aldığı gibi vatandaşlıktan çıkmak isteyen kişi çıkma talebini İç İşleri Bakanlığı’na yapacaktır. İç İşleri Bakanlığı vatandaşlıktan çıkma başvurusunu değerlendirirken önce kişinin kanundaki şartları sağlayıp sağlamadığını değerlendirecektir. Ancak kişinin kanundaki şartları eksiksiz taşıması İç İşleri Bakanlığı’nın bu izni vermesi mecburiyetini doğurmaz. İç İşleri Bakanlığı’ keyfiyete vermeyecek şekilde ‘izin’ tasarrufu verilmiştir. Bu izne esas olmak üzere Türk vatandaşlığından çıkma izni isteyen kişi hakkında Türk Vatandaşlığı Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik m.43/2’ye göre Emniyet Genel Müdürlüğü’nden, Kaçakçılık İstihbarat Harekat ve Bilgi Toplama Daire Başkanlığı’ndan ve Milli Savunma Bakanlığı’ndan arşiv araştırması yapılacaktır ve yapılan araştırma sonucu İç İşleri Bakanlığı’na bildirilecektir. İç İşleri Bakanlığı yaptığı değerlendirme sonucunda ; çıkma şartlarının mevcudiyetini ve çıkma izninin verilmesinde bir sakınca bulunmadığını kabul ve teyit eden çıkma iznini verir. Fakat izin, çıkma izninin verildiği andan itibaren değil çıkma belgesinin ilgili kişiye verildiği andan itibaren hüküm doğurmaya başlayacaktır.

Çıkma belgesinin ilgiliye imza karşılığı teslimi ile kişi Türk vatandaşlığını kaybeder (Vatandaşlık Kanunu m.27/1). Bu andan itibaren kişi artık yabancı statüsüne tabi olur.

Akla gelebilecek bir soru da eşlerden birinin vatandaşlığı kaybetmesinin diğer eşin vatandaşlığını etkileyip etkilemeyeceğidir. Eşlerden birinin vatandaşlıktan çıkması diğer eşin vatandaşlığını etkilemez ancak çocukların vatandaşlığına etkisi olacaktır. Eşlerden biri vatandaşlıktan çıktığında diğer eşin muvafakatini alarak çocuklarında vatandaşlıktan çıkmasını talep edebilir. Ya da iki eş birlikte vatandaşlıktan çıkmışsa çocuklarda kendileri ile birlikte vatandaşlığı kaybeder. Çocukların vatandaşlığı kaybetmesinde dikkat edilen en büyük ölçüt çocukların vatansız kalacak olup olmamalarıdır. Her iki durumda da çocuklar vatansız kalacak ise vatandaşlığı kaybetmezler.

• KAYBETTİRME KARARI İLE VATANDAŞLIĞIN KAYBI

Vatandaşlık Kanunu m.29’a göre ;

Aşağıda belirtilen eylemlerde bulundukları resmi makamlarca tespit edilen kişilerin Türk vatandaşlığı Cumhurbaşkanı kararı ile kaybettirilebilir.

1. a) Yabancı bir devletin, Türkiye’nin menfaatlerine uymayan herhangi bir hizmetinde bulunup da bu görevi bırakmaları kendilerine yurt dışında dış temsilcilikler, yurt içinde ise mülki idare amirleri tarafından bildirilmesine rağmen, üç aydan az olmamak üzere verilecek uygun bir süre içerisinde kendi istekleri ile bu görevi bırakmayanlar.
2. b) Türkiye ile savaş halinde bulunan bir devletin her türlü hizmetinde Cumhurbaşkanının izni olmaksızın kendi istekleriyle çalışmaya devam edenler.
3. c) İzin almaksızın yabancı bir devlet hizmetinde gönüllü olarak askerlik yapanlar.

(2) 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 302 nci, 309 uncu, 310 uncu, 311 inci, 312 nci, 313 üncü, 314 üncü ve 315 inci maddelerinde yazılı suçlar nedeniyle hakkında soruşturma veya kovuşturma yürütülen ve yabancı ülkede bulunması nedeniyle kendisine ulaşılamayan vatandaşlar, bu durumun soruşturma aşamasında Cumhuriyet savcısı veya kovuşturma aşamasında mahkeme tarafından öğrenilmesinden itibaren bir ay içinde vatandaşlıklarının kaybettirilmesi amacıyla Bakanlığa bildirilir. Bakanlıkça Resmî Gazetede yapılan yurda dön ilanına rağmen üç ay içinde yurda dönmemeleri halinde, bu kişilerin Türk vatandaşlıkları Cumhurbaşkanı kararıyla kaybettirilebilir.

Kanun maddesinde de gösterildiği üzere ‘kaybettirme’, kişinin iradesine bakılmaksızın, yetkili makam kararı ile Türk vatandaşlığının kaybedilmesi şeklidir. Bu kayıp şeklinde en önemli husus vatana bağlılıkla bağdaşmayan eylemler olarak kabul edilen ve kanunda sayılan eylemlerin varlığı halinde İç İşleri Bakanlığı’nın istemi üzerine Bakanlar Kurulu kişinin Türk vatandaşlığının kaybettirilmesine karar verebilir. Bakanlar Kurulu’nun bu kararı Resmi Gazete’de yayımlandıktan sonra kişi artık yabancı statüsündedir.